Een grafrede voor participatie

(onderstaande tekst heb ik uitgesproken op de wethoudersmanifestatie ‘grensverleggers’ van Architectuur Lokaal op 29 november 2018)

Ik moet u wat bekennen. Ik heb eigenlijk een grote hekel aan participatie. Vooral omdat ik er inmiddels zoveel foute associaties bij heb dat het woord voor mij besmet is geraakt. Ik wil die oude participatiepraktijk daarom vanmiddag feestelijk met u begraven.
Ik wil niet meer meewerken aan de kruideniersparticipatie van verwachtingsmanagement en participatieladders. De angstige houding van ‘o wee als mensen toch eens het idee zouden kunnen krijgen dat ze echt wat te beslissen hebben!’
Of de inloopavondparticipatie waar er besmuikt wordt gesproken over de ‘usual suspects’ waarvan je allang weet wat ze gaan zeggen.
De geeltjesplakparticipatie van het openhalen van dromen, wensen en ideeën en dan geen flauw idee hebben wat je met die oogst aan moet.
De ‘het moet wel leuk zijn’-participatie waar ieder scherp gesprek in de kiem wordt gesmoord omdat om 3 uur de inspiratiesessies ‘omdenken’ en ‘beleidsbingo’ beginnen.
De koekoeksklokparticipatie van veel te lang in het stadskantoor zitten schaven aan kaders, dan te laat en de kort naar buiten om nog wat input op te halen en dan onder het motto ‘dat nemen we mee’ gauw weer naar binnen en de deurtjes dichtdoen.
De afschuifparticipatie van laat ontwikkelaars en adviesbureaus het gesprek maar voeren dan hoeven wij onze handen en er niet aan te branden.
De ‘aai over de bol’-participatie waarbij we pluimen uitdelen aan betrokken burgers maar  hen geen plek gunnen binnen onze eigen systemen en werkwijzen.
De afvinklijstparticipatie van ‘dat hebben we gelukkig ook weer gehad, nu kunnen we weer gewoon aan het werk en in andere kamers de echte zaken gaan doen.’
De braaftaalparticipatie waarbij alles wat de strijd om, en liefde voor de leefomgeving interessant en schurend maakt wordt gesmoord in zielloze proces- en beleidstaal.

Als dit is wat we met elkaar te bieden hebben dan is het niet gek dat we met participatie vooral desinteresse, wantrouwen, boosheid en Not in my Backyard oproepen. Dat krijg je immers terug als je angst, vrijblijvendheid en afstandelijkheid uitstraalt. OK, ik weet dat dit een gechargeerd beeld is maar ik denk stiekem dat u er veel van herkent in uw eigen werk en omgeving. Het wordt dan ook tijd om afscheid te nemen van deze participatiepraktijk en ons te richten op de dingen die er echt toe doen.

Ik ben eens begonnen om te praten over de interactie tussen burger en bestuur zonder het woord participatie te gebruiken. Dan moet je veel preciezer formuleren waar het over gaat en wat er toe doet. Ik kwam op drie dingen, ik geef ze maar even mee want wie weet heeft u er ook wat aan.

Collectieve intelligentie mobiliseren
Om te beginnen het mobiliseren van collectieve intelligentie. Breng de kennis die wij als betrokken burgers en andere experts samen hebben bij elkaar en bouw daar je beleid en plannen op. Denk aan fenomenen als stadslabs, burgerjury’s, buurttafels, transitie-arena’s  en stadsgesprekken. We weten samen zo ontzettend veel en zijn zo slim met elkaar dat ik me elke dag weer verbaas hoe weinig er daarvan benut wordt en hoe slecht dat aan elkaar gekoppeld wordt. En dat terwijl iedereen het de hele dag door heeft over verbinden en ontmoeten. Voor mij was een levensveranderende ervaring dat ik 10 jaar geleden in Brussel een Europees burgerforum voor het platteland mocht begeleiden en voor mijn ogen zag gebeuren wat 80 mensen uit 10 landen in 3 dagen ook tot hun eigen verbazing presteerden.

Ik vertel bestuurders, ambtenaren en ontwerpers altijd dat er eigenlijk in de relatie met de bewoners en ondernemers maar 1 zinnetje toe doet ”we weten al een hoop maar we  hebben u nodig om iets goeds van te maken’. Daar zit alles in: mijn kennis doet er toe maar is een halfproduct, ik wil graag dat we daaruit samen iets moois bouwen en de ander echt nodig hebben i.p.v. ‘dat nemen we mee’.
Dat geldt dus ook voor ontwerpers. Dus niet onder noemers als ‘ontwerpend onderzoek’ op gaan halen en zelf dan het kunstje vertonen, maar je echt verbinden aan de kennis en belangen van anderen. In je eentje kun je slechts halfproducten maken en samen maak je iets wat werkt en er toe doet.

Ik moet u nog iets bekennen: ik ben van de fanclub van de Rijksbouwmeester die hier aanwezig is. Wat hij bijvoorbeeld met zijn prijsvragen doet is die collectieve intelligentie organiseren. Hij is niet geïnteresseerd in alleen maar de kracht van ontwerpers maar zegt, ontwerpers vorm een team met de mensen over wie deze prijsvraag gaat, dan ben je pas in staat om hieraan mee te doen.  Even een citaat om deze benadering op scherp te zetten:

‘Heel goed kunnen ontwerpen, is niet meer voldoende. Architecten moeten verder reiken dan mooi of lelijk, daarvoor hebben opdrachtgevers je niet meer zo nodig. Je hebt een complementaire agenda nodig en die zoek ik in de maatschappelijke vragen waar iedereen mee worstelt en waar niemand goed uitkomt omdat een essentieel onderdeel is: het vermogen om nieuwe toekomstbeelden te bouwen. Die verbeeldingskracht hebben architecten. ’

Een voorbeeld uit deze stad. Bij de markttender voor het Smakkelaarsveld was de uitvraag in de eerste ronde: laat maar eens zien dat je met de stad samen kunt werken om hier een goeie plek van te maken, we zijn nog niet geïnteresseerd in uw eigen visie op het gebied. Ontwikkelaars die het niet konden laten om toch te gaan ontwerpen aan het gebied vielen gewoon af. En de selectie werd gedaan door een stadstenderteam waar ook bewoners in zaten onder het motto ‘het wordt een plek voor jullie dus dan gaan jullie daar ook over’ .

Zeggenschap en democratische vernieuwing
Dat brengt me op het tweede thema: macht en zeggenschap. Zo’n procedure voor het Smakkelaarsveld moet je ook zien als een poging om de machtsbalans een beetje te verleggen van overheid en markt naar de burger, en dat is hard nodig. Als we dat P-woord niet gebruiken dan komt al gauw deze vraag over het organiseren van maatschappelijk macht tegenover overheid, instituties en markt bloot te liggen. Ik hoor het wethouders wel eens verkondigen’ we moeten durven onze eigen tegenmacht te organiseren’. Dan komen we in de wereld van buurtrechten, ‘luizen in de pels van de macht’ en onvermoeibare actiegroepen die weten wanneer ze aan de bel moeten trekken bij de ombudsman, de rechter of de Raad van State.

Ik Nederland zijn we echt het suffertje als het gaat om zeggenschap over de leefomgeving bij de bewoners te leggen. Even een klein voorbeeld om u te prikkelen. In Engeland is via de zogeheten buurtrechten geregeld dat een particuliere eigenaar een buurtpub pas op de markt mag verkopen als de buurt eerst een half jaar de kans heeft gekregen zelf een bod te doen. Let wel, dit gaat om privaat vastgoed, ik ken in Nederland geen enkele gemeente of andere overheidsinstantie die zo’n principe toepast op publiek vastgoed. Dan hebben we het nog over iets heel bescheidens. Werkelijk zeggenschap geven aan lokaal initiatief betekent gewoon de ontwikkelketen omdraaien: begin bij burgerinitiatief en bouw daar je plannen op.  Oosterwold in Almere is een mooi voorbeeld daarvan maar ook een grote uitzondering. En ik hoop dat de afspraak aan de klimaattafels om van hernieuwbare energie op land 50% door burgercollectieven te laten ontwikkelen daar ook iets in verandert.

Ik vrees dat de omgevingswet dat niet bepaald beter gaat maken. We juichen collectief voor een nieuwe wet die ons gaat bevrijden van verkokerde regelgeving maar stoppen het vraagstuk van de onevenwichtige machtbalans in onze steden en dorpen onder het tapijt. Het zijn enkelingen in de wetenschap en praktijk die de noodklok luiden en die ons onder noemers als ‘skyboxplanologie’ en ‘afwijkingsplanologie’ voorrekenen dat die omgevingswet met zijn filosofie van uitnodigingsplanologie vooral een feest gaat worden voor de projectontwikkelaars. Daar moet u zich echt zorgen over maken en op bij gaan sturen. Niet alleen omdat het hier gaat over het creëren van een ‘level playing field’ tussen verschillende partijen maar ook gewoon omdat het de kwaliteit van onze democratie raakt. Alleen al de beeldvorming dat uiteindelijk de overheid er meer is voor zichzelf en voor de bedrijven dan voor de burger is funest voor ons democratisch systeem.

Ik ben zelf gecharmeerd van het concept van meervoudige democratie waarbij we zoeken naar nieuwe vormen van rechtstreekse invloed van burgers op het handelen van de overheid. Ik stuitte daarbij op deze fraaie tekst afkomstig uit een advies van een eerbiedwaardige commissie onder leiding van de Brabantse CdK Wim van der Donk aan de VNG:
De meeste beleidsnota’s staan vol van begrippen als eigen verantwoordelijkheid, dragende samenleving, burgerkracht en sociaal ondernemen. In de dagelijkse praktijk blijkt het lastig om initiatieven die daar- van uitdrukking zijn de ruimte te geven. Aan de ene kant stimuleren veel gemeenten het nemen van initiatief en willen ze ook graag ondersteuning bieden. Aan de andere kant behoudt de lokale overheid zich vaak het recht voor om zelf te bepalen welke publieke waarden belangrijk zijn. Bovendien wordt dergelijke initiatieven voortdurend de maat genomen naar formele (subsidie)richtlijnen en naar eigen prestatienormen van de overheid. Alsof het uitvoeringsorganisaties van de overheid zijn. Ook voor de lokale overheid is het kennelijk heel ingewikkeld op voet van gelijkwaardigheid met deze initiatieven om te gaan. Het meer in balans brengen van deze verhoudingen is nodig. De overheid bewijst de samenleving een slechte dienst als zij haar eigen representatieve gelijk stelselmatig boven het maatschappelijke en participatieve gelijk stelt.”   ….Denkbaar is ook dat, vanuit maatschappelijke opgaven geredeneerd, ambtenaren niet langer uitsluitend in dienst van het college zijn, maar ‘publieke ambtenaren’ worden (civil servants dus). In dienst van de gemeenschap creëren zij publieke waarden. Over budget en opgaven maken zij afspraken met het college, op basis van wederzijds vertrouwen. Deze ambtenaren zijn dan niet zozeer verbonden aan één orgaan maar georganiseerd en zichtbaar rondom een maatschappelijke opgave. Daar hoort ook eigenstandige publieke verantwoordelijkheid bij (zoals in het buitenland ook wel het geval is, bijvoorbeeld in Canada en Denemarken).

Hier wordt nogal was gezegd: de overheid die de actieve burger dient te behandelen als  gelijkwaardige partner en ambtenaren voor hen laat werken i.p.v. ze te behandelen als onderdaan of voertuig voor beleid. Vergelijk het eens met de paternalistische taal van participatieladders en verwachttingsmanagement en je ziet dat we hier toch echt in een ander universum zijn beland.
Kortom: in termen van zeggenschap, machtsbalans en democratische vernieuwing is er nog een wereld te winnen.

Uitlokken van zorg voor elkaar en de leefomgeving
Dan kom ik op het derde thema: de zorg voor elkaar, de leefomgeving en de planeet. Velen met mij waren geroerd door de afscheidswoorden van wijlen burgemeester van der Laan ‘zorg goed voor de stad en voor elkaar’. Dat raakte iets omdat we allemaal wel aanvoelen dat dit is waar het uiteindelijk op aankomt: nemen we de collectieve verantwoordelijkheid voor onze naasten, voor de mensen die helemaal niet op onszelf lijken, voor onze leefomgeving en voor de toekomst van onze kinderen. En het werd uitgesproken door iemand die dit ook had doorleefd.
Het raakte begrijpelijkerwijze meer dan de afkondiging van de de participatiesamenleving door onze koning in de troonrede van 2013. Daar hoorden toch veel mensen de stem in van een kabinet dat bij monde van de koning weer een stuk van de zorgplicht van de overheid over de schutting gooide. En dat is wat we terecht niet willen. Dat is ook een belangrijke les voor de lokale politiek: NOOIT het beroep op burgers om zelf verantwoordelijkheid te nemen koppelen aan de boodschap van de terugtredende overheid. Je bent als gemeente ook gewoon onderdeel van die zorgzame samenleving en blijft er gewoon bij om mensen daarin te steunen en je steentje bij te dragen.

Onder deze paraplu van zorg voor elkaar en de wereld kunnen uiteenlopende initiatieven als de speeltuinvereniging, de mantelzorg, de vreedzame wijk, de buurthuiskamer, de energiecoöperatie, de zorgcoöperatie, vluchtelingenwerk en de voedseltuin onder kunnen schuilen. En waarbij we trots kunnen melden dat Nederland wereldkampioen vrijwilligerswerk is.

Ik ontkom er vandaag niet aan om het in dit verband ook te hebben over de ontwerpers. Velen hebben gedurende de economische crisis zelf initiatieven ontplooid in de stad waarbij  de drang om fijne plekken te maken zowel een ontwerpende als sociale insteek had. Ik hoop dat ontwerpers zich op deze manier blijven verbinden aan hun medeburgers, daar worden ze ook betere ontwerpers van. En daar ben ik met de nieuwe generatie ontwerpers ook optimistisch over. Als lid van de fanclub kan ik het niet laten om hier ook weer even de Rijksbouwmeester aan het woord te laten, hier sprekend bij de uitreiking van de Rotterdamse architectuurprijs:
“Armoe, vereenzaming, sociale segregatie: termen die we als ontwerpers vaak in de mond nemen maar die ieder een wereld vertegenwoordigen die zo ver van de onze afstaat dat we er geen zicht op hebben. Zonder dat besef van afstand kunnen goede bedoelingen averechts uitpakken. Het ontwerpen van solidariteit vraagt mede daarom een bovenmatig kritisch oog voor het effect van onze ingrepen……………Extra aandacht voor het morele gehalte van onze eigen beweegredenen als planner en als ontwerper is zeker in Rotterdam-Zuid op zijn plaats. In dit complexe sociale domein verliezen allerlei vanzelfsprekendheden hun betekenis en is geen enkele ingreep vanzelfsprekend goed. Want juist hier wordt datgene waar we onbewust blind voor zijn, al snel bepalend. Ook, of misschien wel juist, als we het goede willen………………… Architecten en stedenbouwers zullen hier een belangrijke rol moeten nemen maar in het besef dat het belang van de gekozen aanpak verder reikt dan het domein van de architectuur.”

Doe de ruimtemakertest
Op het oog is de winst van het weghalen van het P-woord dat we zicht krijgen op 3 fenomenen die allen hun eigen logica kennen en moeilijk zijn te verenigen: collectieve intelligentie, zeggenschap en zorg. Maar schijn bedriegt. Participatie doet er vooral toe wanneer deze drie ambities samenkomen en elkaar versterken. De voorbeelden die ik noemde zoals de prijsvragen van de Rijksbouwmeester, het Europese burgerforum, het Smakkelaarsveld en het offensief met energiecoöperaties gaan eigenlijk over alle drie. En ga maar eens na in uw hoofd welk participatieproces het idee bij u oproept dat het er echt toe doet en ik durf er vergif op in te nemen dat  er minstens 2 van deze uitgangspunten heel goed hun werk doen.

U merkt het inmiddels al, ik ben het vermaledijde P-woord toch weer aan het gebruiken. En ik zal u er ook niet op afrekenen dat u dat blijft doen omdat u even geen beter paraplubegrip hebt voor alles wat daaronder schuilgaat.  Maar laten we 1 ding afspreken met elkaar: wanneer u vanmiddag, morgen, volgende week of volgend jaar weer aan de slag gaan met participatieprocessen doe dan wel even de ruimtemakertest om te bepalen of het er echt toe doet: mobiliseren we hiermee voldoende de collectieve intelligentie, de democratische vernieuwing en de zorg voor elkaar en de leefomgeving?

Ik wens u veel wijsheid en verrassende ervaringen toe.

 


Reacties

  • Paul de Bruijn schreef:

    Helaas, helaas. Het is zo herkenbaar, ook in Arnhem.
    Lippendienst voor de creatieve stad, de participerende burger. Maar als puntje bij paaltje komt, doen we toch wat ‘wij hier op het stadhuis hebben bedacht’.
    Wij als Nederlanders zijn er nog niet zo in thuis. We zijn ‘consumenten van overheidsdiensten’ geworden in plaats van kritisch en autonoom denkende en handelende burgers.
    Maar het gaat om macht en tegenmacht. De ‘gele hesjes’ in België en Frankrijk, maar ook de strijdvaardige burgers die ik uit Berlijn ken maken mij duidelijk: met praten alleen komen we er niet. ‘Het systeem’ verzet zich krachtig tegen de noodzakelijke verandering. Als macht als factor door de burger wordt uitgesloten, sluit hij elke kans op slagen uit.
    Het bedrijfsleven heeft onze overheid gekaapt. Als kapitaal en wetgevende macht aan hetzelfde eind van het touw trekken, heeft de burger geen schijn van kans. Met participatie gaan we dat niet veranderen.

    • Frans Soeterbroek schreef:

      Dank Paul,
      je analyse kan ik voor groot deel delen zoals je weet, al ben ik het niet met je eens dat de enige manier om nog wat te veranderen de harde actie is. In mijn ‘supertrio’ zit ook de optimistische (naïeve??) gedachte dat we er samen iets beter van kunnen maken als we die vrijblijvendheid er af schrapen. En inderdaad, meer maatschappelijke druk helpt daar wel bij!!

  • Jan ten Doeschate schreef:

    Verplichte leerstof voor collleges, ambtenaren en ontwerpers, die samenwerking met de burgers bepleiten.

  • Judith de Jong schreef:

    Wat een fantastisch verhaal! Waarom zet je het niet in de krant?

  • Judith de Jong schreef:

    Wat een fantastisch verhaal! Waarom zet je het niet in de krant, Frans Soeterbroek?

  • Maaike Vallenduuk schreef:

    Dank voor het schrijven van dit fantastische artikel. Het is wat mij betreft zo logisch, maar gebleken is dat de hobby ‘ik vind het liefst zelf mijn wielen uit’logischer gedrag is, dan samenwerken aan wisdom of the crowd, eigenaarschap en gedeelde zorg aanpakken. Dus herhalen, herhalen, herhalen! Ik post je door op Facebook, ik hoop dat de andere lezers ook hun platforms inzetten om deze waarheid meer commuun te maken. Nogmaals dank!

  • Herkenbare analyse voor mij als burger en ambtenaar.
    Je schrijft over Participatie waar we denk ik ook Democratisering kunnen lezen. Het nieuwe modewoord dat als we niet oppassen burgers zoet gaat houden. Wat ik mis is een verklaring over waarom participatie zo omarmd wordt. Dat heeft m.i. te maken met belangen.

    • Frans Soeterbroek schreef:

      Dag Fike,
      ik heb geprobeerd andere taal en invalshoek te vinden dan de simpele formule: verband participatie door democratisering. want inderdaad ook het risico van te makkelijk de bordjes verhangen. Dat participatie zo omarmd wordt heeft te maken met belangen, maar wat bedoel je daarmee? belangen om mensen schijninvloed te geven of juist belangen om aansluiting te vinden bij kiezers?

  • gerard roosloot schreef:

    heerlijk, lachen, gieren en brullen. Ooit in 1984 begonnen aan en met participatietrajecten en projecten. allemaal fantastisch gegaan/ al zeg ik het zelf. totdat de huidige koning begon over een participatiewet. toen ben ik gestopt met die waanzin. ook ik had toen al de gedachten dat het meer klopt en dat de “macht “het overnam. ook nu zien we dat op een andere wijze weer terug, de omgevingswet hoe goed bedoeld ook komt uit een koker van weet ik veel. Heeft niets meer te maken met dat mensen iets wensen en willen. het gaat nooit om het gelijk hebben of krijgen. participatie is verouderd net als een tal van organisaties uit de oude doos. neem bijvoorbeeld een UWV. verouderd en in zichzelf gekeerde organisatie. Goed dat je dit hebt uitgesproken. Nu nog de publiciteit pakken en dan gaan we weer iets nieuws bedenken. Draai het om en we zijn al een stuk verder.

    • Frans Soeterbroek schreef:

      Dank voor je reactie en de inkijk in je eigen geschiedenis. en inderdaad: ‘draai het eens om en we zijn al een stuk verder,’

  • Nico Janssden schreef:

    Ik ben het (helaas) erg eens met Paul. Zonder slimme, maar soms ook harde tegenacties en het mobiliseren van veel media en mensen vrees ik dat de overheid in Nederland in haar paternalisme blijft volharden, hoeveel mooie woorden ze ook (vaak) gebruikt. Daarbij hebben we in Nederland een (juridische) blinde vlek; namelijk het verkrijgen van eigendomsrechten door bottom-up initiatieven , zoals je heel terecht ook aanduid Frans met het voorbeeld van right to challenge. Maar denk ook aan de mogelijkheid om eigendom van bijvoorbeeld wolo’s, de overheid, etc over te kunnen nemen zonder dat dit via de markt loopt.

    • Frans Soeterbroek schreef:

      dag Nico,
      ik snap dat je het net als Paul wat scherper zoekt. Ik probeer toch nog steeds te denken in een fijne combi van acties (zeer nodig) en wat ik vaak noem ‘het zachter maken van instituties’ door van binnenin iets te doen met al die tegenstrijdige krachten. Beiden zijn dus erg gediend met hard afrekenen met vrijblijvende participatie.

  • Nico de Boer schreef:

    Beste Frans,
    Mooi en rijk verhaal! Heel terecht dat je participatie – althans in deze vormen – ten grave draagt. Tegenspraak brengt ons verder, dus toch twee commentaren van mij.
    – Onder het kopje ‘Zeggenschap en democratische vernieuwing’ heb je het over ‘het organiseren van maatschappelijke macht tegenover overheid, instituties en markt’. Die middelste term intrigeert me al een paar jaar. Maatschappelijke macht tegenover instituties? Of gaat het er veeleer om autonome burgerinstituties te creëren tegenover de instituties van overheid en markt. Overheid en markt hebben geen alleenrecht op instituties, zonder instituties geen macht. Wellicht moet je bewonersbedrijven en het right to challenge wel zien als aanzetten tot burgerinstituties. Bewoners het recht op eigen instituties ontzeggen leidt tot verkleutering van de burger, die het met snippertjes overheidsmacht moet doen. Juist dat is de bestaande participatie ten voeten uit: volledig gestructureerd langs de logica van de overheid. Voor vernieuwing van de lokale – inderdaad meervoudige – democratie heb je zulke burgerinstituties hard nodig.
    – Je zegt (onder het kopje ‘Zeggenschap en democratische vernieuwing’) dat we moeten ‘zoeken naar nieuwe vormen van rechtstreekse invloed van burgers op het handelen van de overheid’. Zou je dat niet breder moeten trekken? Vooral rechtstreekse invloed op hun eigen leven in buurten, dorpen en steden en waar nodig en in het verlengde daarvan ook op het handelen van de overheid? Als je die invloed meteen koppelt aan het handelen van de overheid, maak je die overheid dan niet toch weer belangrijker dan ze is?
    Hartelijke groet, Nico

    • Frans Soeterbroek schreef:

      Dank Nico
      Ik ben het eigenlijk wel met je eens. Ik zit nog wel even te kauwen op die burgerinstituties. Ik denk dat we allebei bedoelen dat we de onderlinge solidariteit en maatschappelijk ondernemerschap opnieuw moeten uitvinden daar waar gezondheidszorg, corporaties ,welzijnswerk, verzekeringsmaatschappijen, banken etc zo ver van ons zijn vervreemd. En invloed op het eigen leven zit voor mij zowel in het zeggenschapsverhaal als die zorg voor elkaar en de leefomgeving.

  • Sjaak Evers schreef:

    Wat een goed verhaal ! Door het overweldigende verhaal van Gerard Rooijakkers afgelopen dinsdag avond in Deurne kwam jouw verhaal bij mij niet meer zo goed door. Geweldig het hier te lezen. Fijn op je website zoveel moois en inspirerends te lezen. Dank daarvoor !

  • Henk Hospers schreef:

    Beste Frans,

    Het is mij te gemakkelijk en ook wel obligaat.
    Als ik ‘democratie’ invul voor ‘participatie’, in jouw eerste 23 regels, dragen we die dan ook feestelijk ten grave? Of gaan we ons tot het uiterste voor de democratie inspannen? En zo ja, waarom geldt dat dan ook niet voor participatie?

    Dag, Henk Hospers
    (Amsterdam)


Laat een reactie achter op Jan ten Doeschate Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

*