5 september 2016

Door Frans Soeterbroek

Reacties

0 reacties

Tags
, , , , ,

Zeg het voort

Ben je van het proces of van de inhoud?

Ik werk vooral in de wereld van stads- en gebiedsontwikkeling en roer me in het publieke debat daarover. Ik krijg dan regelmatig te horen: ‘Frans, je bent toch meer van het proces dan van de inhoud?’ Daar klinkt vaak spijt in door, alsof je daarmee toch de minder interessante kant van de zaak te pakken hebt. Ik word daar altijd wat ongemakkelijk van, want ik vrees dat veel mensen bij het woord proces associaties hebben waar ik me zelf niet zo thuis bij voel. Daarom maar eens die vermeende procesgerichtheid afpellen, aanscherpen en nuanceren om daarna echt met trots te kunnen stellen: ja ik ben meer van het proces dan van de inhoud!

Inhoud zonder proces is verstoppertje spelen
Wanneer iemand me als een feit vertelt dat de de stad in drie jaar tijd 5.000 woningen moet bouwen dan komen bij mij altijd vragen op als: hoe is zo’n doel tot stand gekomen, wie voelt zich eigenaar van deze ambitie, wat voor idee van maakbaarheid zit hierachter, welke alternatieve scenario’s worden hier buiten beeld gelaten?
Ik kan me er over verbazen hoe klakkeloos mensen ‘de opgaven voor de stad’, ‘regionale concurrentiekracht’, ‘de noodzakelijke kwaliteitsimpuls’ napraten alsof het objectieve werkelijkheden zijn. In mijn ogen moet je toch iets weten over hoe dit soort doelen gevoelig zijn voor lobby, kopieergedrag, wheelen en dealen, verkokerde blikken, grillige onderhandelingen,  haastige spoed en zendingsdrang om ze te kunnen plaatsen. Dit soort doelen de wereld in slingeren zonder deze procescontext voelt voor mij toch als verstoppertje spelen, hetzij omdat je er gewoon geen oog voor hebt hetzij omdat het gewoon even beter uitkomt om het uit het zicht te laten.
In procestermen ben ik vooral geïnteresseerd in besluitvormingsprocessen, beïnvloedingsprocessen, netwerksturing en de werking van de factor tijd (dat haast en doorduwen meestal vertragend werkt, dat we vaak achter de feiten aanlopen enz.). In de bestuurskunde wordt dat vaak aangeduid met het begrip governance. Daar ben ik dus wel van ja.

Inhoud = proces
Er is veel spraakverwarring over wat inhoud is en wat proces. Binnen sociaalmaatschappelijke sektoren is het concept maatschappelijke participatie inhoud, in de fysieke sectoren noemen ze dat proces. Ik ben socioloog in de wereld van ruimtelijke ordening en hou mensen altijd voor dat het bouwen aan het sociaal kapitaal in de stad het hogere doel is en niet slechts een procesmiddel voor iets dat vaak belangrijker wordt gevonden: inhoudelijke ambities en fysieke ingrepen.
Op meer fronten kom ik tegen dat wat de een inhoud noemt voor de ander proces is. Even een quizvraag; ‘we maken hier een fantastisch plein door er de benadering van placemaking op toe te passen’. Is dit nu inhoud (een mooi plein volgens bepaalde standaarden) of is dit nu proces (het organiseren van een proces om tot een fraai plein te komen)? Allebei dus en het heeft niet zoveel zin om kunstmatig te gaan proberen inhoud en proces als aparte zaken te behandelen. Waar ze wel goed te onderscheiden zijn beïnvloeden ze elkaar permanent in een dialectisch proces: het proces bepaalt de inhoud die er uitkomt, de inhoud bepaalt welke proces er bij past. Volgens mij wordt iets vooral interessant als inhoud en proces zo op elkaar inwerken dat ze niet meer probleemloos uit elkaar te halen zijn.

Losgezongen processen
Het wordt problematisch als de proceswereld een taal en benadering heeft die ongeacht de context wordt toegepast. De geprofessionaliseerde wereld van management-, organisatie-, leer- en veranderprocessen heeft op dit punt terecht een slechte naam gekregen omdat ze te vaak volkomen loszongen is van de zaken waar het echt om gaat. Er zijn heel veel managers, adviseurs, trainers en onderzoekers voor wie bijvoorbeeld de veranderingsbereidheid bij anderen vergroten het hogere doel is ongeacht wat er speelt. Ik heb daar een paar problemen mee: het leidt zo af, het is een vlucht vooruit in steeds weer nieuwe benaderingen, het is meestal zo paternalistisch en conditionerend. En bovenal: het negeert de vaak terecht behoefte aan rust, continuïteit en een meer organische vormen van verandering. Dus als u mij vraagt of ik van veranderprocessen ben, dan moet ik toch even deze disclaimer afgeven voor ik volmondig ja zeg.

Proces = relaties en systemen
Proces wordt in het spraakgebruik vaak verengd tot de wereld van interactie en dialoog. Of het nu om teambuilding, onderhandelen, burgerparticipatie of politiek gaat, met proces wordt gedoeld op het belang van ontmoeten, luisteren, reflecteren, vertrouwen, binding, netwerken etc. Dat belang is ook heel groot, maar voor mij is het maar de helft van het procesverhaal.  Naast deze relationele logica is er namelijk de systeemlogica: hoe we onze relaties hebben gecodificeerd in spelregels, procedures, normen en instituties.
Je kunt 100 keer buiten de bestaande regels iets onderling regelen maar als dat niet neerslaat in nieuwe spelregels verdampt die nieuwe praktijk weer.  En wie netwerken altijd bekijkt vanuit goede relaties en gezamenlijk wil maar nooit vanuit de checks en balances in het systeem vraagt om ongelukken. Nog een voorbeeld: je kunt bij ieder onderzoek vaststellen dat uiteindelijk ‘mensen het verschil maken’ maar als je niet doorhebt dat instituties voor een groot deel bepalen hoe mensen zich gedragen mis je echt de kern van de zaak. Je moet dus met deze 2 invalshoeken (relatie en systeem) kunnen spelen wil je over een rijke procesbenadering kunnen spreken en echt iets kunnen (bij)sturen. Dit blog schreef ik daar eerder over.

 Proces als surrogaat voor spannende inhoud
De behoefte aan procesdeskundigheid komt ook omdat we iets heel raars doen met inhoudelijke vraagstukken. De wereld van ruimtelijke en stedelijke ontwikkeling is voor ons allemaal interessant en spanningsvol. Er is veel reuring en een constante strijd om de ruimte gaande waarbij het niet moeilijk is mensen te raken. Maar in de wereld van bestuur en beleid wordt deze spannende inhoud vaak juist weggemoffeld in zielloos beleidsproza, onnavolgbare procedures en quasi-objectieve en abstracte opgaven. En dan is er weer heel veel proces nodig om mensen hier enthousiast voor te krijgen of juist de weerstanden die het oproept te bezweren.
De omgekeerde wereld dus waarbij proces zowel dienst doet als pepmiddel (mensen mobiliseren voor iets dat te steriel is gemaakt) en als tranquilizer (de weggedrukte spanning niet boven laten komen). Processen die niet mogen schuren zijn in mijn ogen schijnprocessen die veel te veel energie, tijd en geld opslokken.

Stapeling van processen marginaliseert ieders inbreng
Helaas kent Nederland een cultuur van het blijven stapelen van processen waardoor het effect van ieders inbreng al snel onzichtbaar wordt. Voor een gemiddeld beleids- of planproces worden er naast elkaar expertsessies, markconsulaties, workshops, inloopavonden, ambtelijke afstemming, bestuurlijke afstemming en conferenties georganiseerd. Allemaal vanuit het idee dat iedere groep zijn eigen behandeling verdient. Dit is vaak nodeloos ingewikkeld en negeert de kracht van collectieve intelligentie en maximale transparantie. Waarom niet al die processen kortsluiten waardoor alles voor iedereen zichtbaar is en er iets betekenisvol kan ontstaan? Mensen wantrouwen deze fragmentatie omdat ze de eigen inbreng al gauw gemarginaliseerd vinden. En vaak worden de verschillen in macht pijnlijk duidelijk: we mogen meepraten maar hoe besluiten tot stand komen blijft ongrijpbaar.

Voormalig minister Pieter Winsemius noemt dat naar aanleiding van de dialoogtafels voor bewoners rond Schiphol ‘geschiphold worden’: enorm veel geld en tijd wordt er besteed aan dialoog en participatie maar alles wordt weer teniet gedaan door besluiten die er dwars doorheen fietsen. En dan beginnen we weer van vooraf aan.

Proceswereld als parallelle werkelijkheid
Kortom achter dat ene zinnetje ‘meer van het proces dan van de inhoud zijn’ gaat een hele wereld schuil met vele interpretaties en valkuilen. Een deel waar ik heel blij van word zoals de wisselwerking tussen inhoud en proces, het spelen met relationele- en systeemlogica, gevoel hebben voor de factor tijd en het aanboren van collectieve intelligentie en sociaal kapitaal. En ook een wereld waar ik me graag van distantieer: de van de inhoud losgezongen processen, de stapeling en fragmentatie van processen, proces als surrogaat voor spannende inhoud en veranderprocessen als doel op zich.
Laten we er in ieder geval met elkaar voorkomen dat  ‘de procesaanpak’ dermate sterk wordt geprofessionaliseerd dat het een parallelle wereld wordt die te veel energie, tijd en geld opslokt en het vertrouwen in onze collectieve intelligentie ondermijnt. Als dat lukt dan zal ik met trots roepen dat ik meer van het proces dan van de inhoud ben.


Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

*